Manipulacja wciąż aktualna

Tadeusz Gerstenkorn

Aby stwierdzić, że manipulacja jest stale żywa, trzeba najpierw zaznajomić się dobrze ze znaczeniem tego obecnie często używanego terminu.

Są trzy podstawowe interpretacje. Najczęściej przez manipulację rozumiemy nieuczciwe wpływanie na cudze poglądy lub działania; może to też być naginanie, przeinaczanie faktów w celu osiągnięcia własnych korzyści, na przykład jakiejś partii. Zbliżone do tego rozumienie manipulacji to tendencyjna interpretacja faktów lub danych (statystycznych) w celu udowodnienia własnej tezy, zazwyczaj nieprawdziwej. Jako przykład może tu służyć posługiwanie się wybiórczo pewnymi danymi statystycznymi, aby twierdzić, na przykład, że następuje trwały wzrost gospodarczy.

Trzecie znaczenie słowa manipulacja, w tym artykule nieistotne, to ręczne wykonywanie jakichś prac lub czynności, szczególnie precyzyjnych lub skomplikowanych. Mając to na myśli mówimy na przkład o manipulacji przy naprawie zegarka lub komputera.

Pochodne od manipulacji słowo to manipulant, czyli człowiek podstępny, przebiegły, sterujący działaniami innych ludzi, stosujący naginanie faktów dla wygodnego dla siebie interpretowania jakieś tezy. Słowo manipulator ma też znaczenie techniczne jako urządzenie do zdalnego sterowania pewnymi przedmiotami. Oczywiście istnieje także czasownikowa forma rozważanego słowa. Manipulować to nieuczciwie wpływać na cudze poglądy lub działania w celu osiągnięcia pewnych korzyści. Mamy wówczas na myśli takie właśnie oddziaływanie na słuchaczy radia, widzów telewizji, czyli niecne wpływanie na opinię publiczną.

Słowo manipulacja przyszło do nas, jak sądzę, z języka francuskiego, ale jego rodowód jest łaciński. Manipulus to wiązka, garść, naręcze (manus – ręka), ale także manipuł, czyli mały oddział wojska rzymskiego (ok. 60 do 120 żołnierzy), to jest jedna trzecia kohorty. Być może moja interpretacja jest błędna, ale wydaje mi się, że termin ten wziął się stąd, że jako „sztandar” takiego oddziału służyło w owym czasie naręcze, np. siana, noszone na jakimś drzewcu. Nawiązując jednak do współczesności trzeba przyznać, że nieobcy jest nam w życiu ten termin. Manipulacja stała się poniekąd profesją, zawodem niektórych osobników, których trudno nazwać nawet pseudodziennikarzami lub politykami. Z tego powodu manipulacja jest poddawana skrupulatnym badaniom naukowym, aby przedstawić społeczeństwu zagrożenia płynące z jej uprawiania. W Polsce znane są dobre prace na ten temat ks. biskupa dr. Adama Lepy. Warto zajrzeć do tych książek i dużo się z nich nauczyć. W Stanach Zjednoczonych Ameryki było głośno przed paru laty o pani Noam Chomsky, profesor lingwistyki w Massachusetts Institute of Technology, gdzie uczyła w całym okresie swej kariery naukowej i gdzie utworzyła tzw. lingwistykę twórczą (generującą). Dała się poznać szerszej publiczności zarówno w swym kraju jaki i za granicą poprzez swe zaangażowanie intelektualne. Opracowała listę „Dziesięciu strategii manipulacji” uprawianych przez media. Jej celem było ukazanie głównych zasad manipulacji dla uniknięcia przez społeczeństwo celów głównych manipulacji utrzymywania w nim ignorancji i miernoty. Otrzymałem ten tekst droga elektroniczną, a wkrótce opracowanie polskie (www.rak.salon24.pl/378960.technika-manipulacja-w-polsce-na-przykladach). Nie wszyscy mają Internet i nie do wszystkich ten tekst dotarł. Tutaj podaję zarys tego zagadnienia.

1.Strategia rozrywki (w tekście polskim: Odwróć uwagę)

Pierwszorzędnym elementem kontroli nad społeczeństwem jest strategia odwrócenia uwagi społeczeństwa od problemów dla niego ważnych. Polega ona na wprowadzeniu ciągłego potoku rozrywki lub nieistotnych informacji. Zwłaszcza strategia rozrywki jest niezbędna dla powstrzymania zainteresowania się przez społeczeństwo sprawami ważnymi w obrębie nauki, gospodarki, psychologii, czy nawet cybernetyki. W internetowym tekście polskim dano tu jako przykład nagłaśnianie przez media akcji Orkiestry Świątecznej Pomocy Jerzego Owsiaka.

2. Stworzyć problemy, po czym zaproponować rozwiązanie

Metoda ta jest także określana jako „problem –reakcja – rozwiązanie”. Najpierw stwarza się problem w taki sposób, aby wzbudzić pewną reakcję społeczeństwa tak, by ono dobrowolnie samo zaakceptowało proponowane mu zmiany i rozwiązanie. Przykład: zezwala się na pewne nawet krwawe zamieszki uliczne w taki sposób, aby społeczeństwo prosiło o zwiększenie praw bezpieczeństwa z ograniczeniem prawa do wolności. W tekście polskim jako przykład podaje się zgodę na przyjazd do Polski grupy niemieckich lewaków dla wywołania zamieszek przy obchodach Święta Niepodległości, aby później mieć pretekst w ograniczeniu Prawa o Zgromadzeniach.

3. Strategia stopniowania

Aby stworzyć atmosferę zaakceptowania czegoś, co jest ogólnie nieakceptowane, należy (wystarczy) zastosować stopniowanie ukazywania tego problemu nawet w długim okresie czasu, ale w dobrym naświetleniu. Jako przykład podaje się tu zjawisko stopniowego wprowadzania ideologii neoliberalizmu z postępującym zubożeniem, zaniżaniem płac, a wzrostem czasu lub niedogodności pracy. W naszych polskich warunkach dobrze to ilustruje zręczne ograniczanie praw pracowniczych, związków zawodowych; tłumaczone było przez stopniowe wprowadzenie. Jednak dość szybko zaczęły powstawać ogromne różnice w poziomie płac i zarobkach od głodowych do niebotycznych.

4. Strategia odwlekania zmian

Strategia jest niezwykle chytra, bo polega na tym, aby uzyskać akceptację dla decyzji niepopularnej, ale ukazanej jako „bolesna, ale konieczna”. Aby uzyskać zgodę społeczną, ukazuje się problem jako realizowany w pełni dopiero w przyszłości. Chodzi tu o znany psychologiczny chwyt, że łatwiej zaakceptować przyszłą ofiarę niż natychmiastową. Zakłada się przy tym, że społeczeństwo ma naiwną tendencję mieć nadzieję na lepsze jutro, i że nieprzyjemnego zjawiska może jednak uda się w przyszłości uniknąć. W internetowym tekście polskim podaje się słusznie jako przykład stopniowe przedłużenie wieku emerytalnego aż do finalnych 67 lat.

5. Zwracać się do społeczeństwa jak do małego dziecka

Znaczna część publicystyki, przeznaczona do szerokiego odbiorcy, używa w dyskursie, argumentacji lub aluzji tonu szczególnie infantylnego, często bliskiego formie głupawej, tak jakby odbiorca był małym dzieckiem lub osobą niedorozwiniętą umysłowo. Zakłada się więc, że jeśli się będzie mówić tak jak do dzieci, to i reakcja społeczna będzie podobna, to znaczy bezkrytyczna. W tekście polskim przytacza się tu znane nieodpowiedzialne wypowiedzi niektórych polityków o znanych nazwiskach.

6. Skupić odbiorcę na emocjach, a nie na refleksji

Odwołanie do emocji jest klasyczną techniką dla zniwelowania myślenia racjonalnego i zaniku krytycyzmu u wielu osób. Ponadto posłużenie się emocjami pozwala na otwarcie się drzwi dostępu do nieświadomości, przez którą można wsączyć pewne idee, pragnienia, obawy, popędy lub żądane zachowania. Jako przykład internauta podaje nagłaśnianie zupełnie jednostkowych przypadków nieobyczajności wśród duchownych i wyolbrzymianie tego zjawiska. Znane są również wypowiedzi o „dożynaniu watahy”, a ostatnio rozważania o możliwości skorzystania z usług tak zwanych „hejterów” specjalizujących się w Internecie w sianiu nienawiści lub niechęci (ang. hate – nienawiść, wstręt).

7. Utrzymywanie społeczeństwa w ignorancji i przeciętności

Działania prowadzić w taki sposób, aby społeczeństwo nie było zdolne do zrozumienia techniki i metod używanych dla kontroli nad nim i jego zniewolenia. Jednym ze sposobów jest wprowadzenie możliwie niskiego poziomu powszechnego nauczania do szkół. W Internecie podawane są przykłady zbywania płytkimi wyjaśnieniami pozbywania się przez Polskę rezerw finansowych, także walutowych oraz rażący wypływ pieniądza z kraju.

8. Utwierdzić społeczeństwo w przekonaniu, że dobrze jest być przeciętnym

Zarówno tekst obcy, jak i polski, przytacza jako przykład wynoszenie na podium jako celebrytów pseudoartystów i aktorów operujących wulgarnym językiem.

9. Zamienić bunt na poczucie winy

Kazać wierzyć ludziom, że oni sami są odpowiedzialni za zło, które ich dotyka z powodu niedostatecznej pomysłowości (inteligencji), uzdolnień i okazywanego wysiłku. Zamiast się burzyć przeciwko systemowi ekonomicznemu i politycznemu ludzie powinni sami się oskarżać i źle oceniać. Efektem tego jest zanik działania, a bez tego nie ma przemian lub rewolucji. Jako przykład takiej strategii podawane są tu przypadki wmawiania nam o polskiej odpowiedzialności za eksterminację Żydów i konieczność rekompensaty za to.

10. Starać się poznać ludzi lepiej niż oni sami są zdolni to uczynić

Obecne techniki poznawania człowieka również od strony psychicznej są bardzo zaawansowane i wykorzystywane naukowo na jego pognębienie. Jako przykład podaje się wymyślnie sporządzane sondaże, które zniekształcają rzeczywistość, a wpływają na nierozsądne decyzje członków społeczeństwa.

Tak wygląda manipulacja dzisiaj.

A jutro ?

Dzisiaj to tylko wczoraj

przesunięte w czasie

Wczoraj to dzień dzisiejszy,

który mam jeszcze w zapasie

Hanna G. Adamkiewicz